Birinchi asrdan boshlab har asrda bo‘lgani kabi, hozirgi kunda ham jamoatning to‘g‘ri tashkiliy tuzilmasiga doir har xil qarashlar bor. Har xil denominatsiyalarda diakonlar, arxidiakonlar, xushxabarchilar, havoriylar, payg‘ambarlar, cho‘ponlar, katta cho‘ponlar, oqsoqollar, nazoratchilar, yepiskoplar, arxiyepiskoplar va hatto papa ham bor. Muammolarni murakkab qilish uchun, jamoatdagi lavozimlar qaysi vazifalarni bajarishlari kerakligi hamda har xil lavozim egalari o‘rtasidagi munosabatlar borasida denominatsiyalar orasida va hatta bitta denominatsiya ichida, nomuvofiqliklar bor.

Ushbu maqolaning maqsadi har bir jamoat qanday tashkillashtirilishi kerakligi haqida batafsil tuzilgan loyihani taqdim etish emas. Aksincha, bu maqola “oqsoqol” va “nazoratchi” (yoki “yepiskop”) atamalarining orasidagi munosabatlarni sinchikovlik bilan aniqlash maqsadida ularning Cho‘ponlik Maktublarida qanday ishlatilishiga diqqatni jamlaydi. Ko‘p denominatsiyalar diakonlik martabasi (diakonning aniq vazifasi denominatsiyalar orasida farqlanishiga va ko‘pgina denominatsiyalarda arxidiakon martabasi yo‘q bo‘lishiga qaramasdan) kalomga mos ekanligi va shuning uchun ham, yuritilishi kerakligiga qo‘shilishadi. “Xushxabarchi” lavozimi muhim bo‘lsa-da, elchilik (missionerlik)ka o‘xshab, unga “jamoatdagi” lavozim sifatida qaralmaydi, zero xushxabarchining vazifasi jamoatdan tashqarida xizmat qilish hisoblanadi. Havoriylik va payg‘ambarlik xizmatlariga doir esa, Pavlus Efesliklarga 2:20da aniq qilib yozadiki, ular asos soluvchi xizmat sifatida jamoatga berilgan va shuning uchun, bugungi kunda berilmaydi. Lekin, boshqa jamoat xizmatlari-chi? Kalomiy model cho‘ponlar, katta cho‘ponlar, oqsoqollar, nazoratchilar, yepiskoplar, arxiyepiskoplar va papalarni o‘z ichiga oladimi? Cho‘ponlik Maktublaridagi dalillarga asoslanadigan bo‘lsak, diakonlik xizmatidan tashqari Yangi Ahddagi faqatgina bitta jamoat xizmati bo‘lganini, va bu cho‘pon, oqsoqol yoki nazoratchi (yetakchi) xizmati ekanligini ko‘rishimiz mumkin.

“Cho‘pon” (“pastor”) so‘zi Cho‘ponlik Maktublarida uchramasa-da, u oqsoqol yoki nazoratchi (yetakchi) kabi bir xil martabani bildirishi aniq va ravshan. Yangi Ahddagi faqatgina bitta matnda jamoatdagi martabani anglatish uchun bu atama ishlatilgan. Efesliklarga 4:11da ta’kidlanadiki, “Masih baʼzilarni havoriy, baʼzilarni esa paygʻambar, baʼzilarni Xushxabar voizi, yana boshqalarni jamoatlarning choʻponlariyu ustozlari qilib tayinladi.” Ushbu matnda “cho‘pon” so‘zi “ustoz” so‘zi bilan juft holda ishlatilgan, ular birgalikda bitta xizmat/martabani bildirishadi. “Cho‘pon” (poimçn) otidan farqli ravishda, “cho‘ponlik qilmoq” yoki “yaxshi boqmoq” (poimainô) fe’li ko‘proq uchraydi. Bu izlanishning e’tiborli jihati shundaki, fe’l shakli (cho‘ponlik qilmoq) odatda, oqsoqollar va nazoratchi (yetakchi) larga berilgan vazifalarga nisbatan ishlatilgan. Misol uchun, Havoriylar 20-bobda Pavlus “oqsoqollar”ni (17-oyat) chaqirib, ularga “Oʻzlaringizni ehtiyot qilinglar, suruvni [poimnion] ham ehtiyot qilinglar”, deb aytadi, chunki ular “oqsoqollar” sifatida tayinlanganlar va “Xudoning jamoatiga cho‘pon bo‘lishga [poimainein]” chaqirilganlar (28-oyat). Shu tarzda, Butrus “oqsoqollar”ga (1-But 5:1) “nazoratingizdagi Xudoning suruvini [poimnion] yaxshi boqinglar [poimanate]”, deb nasihat qiladi (1-But 5:3). “Cho‘ponlik qilish/yaxshi boqish” fe’li “oqsoqol/nazoratchi (yetakchi)”ning vazifasi ekan, bunday shaxs nima uchun “cho‘pon” deb atalgan bo‘lishi mumkinligini ko‘rish qiyin emas. Cho‘ponlar yoki oqsoqol/nazoratchi (yetakchi) larga faqatgina cho‘ponlik qilish vazifasi berilmagan, ular, shu bilan birga, jamoatga ta’lim beradigan shaxslardir (Efes 4:11; 1-Tim 3:2; 5:17). Shuning uchun, biz cho‘ponlik xizmati oqsoqollik yoki nazoratchilik (yetakchilik) xizmati bilan bir xil ekanligiga amin bo‘lishimiz mumkin, bunga yetarlicha asos bor. Cho‘pon atamasi jamoatdagi yetakchilikka doir 1-Timo‘tiy va Titusdagi matnlarda tilga olinmaganligi tufayli bu nuqtai nazar mustahkamlanadi.

Lekin, bugungi kunda oqsoqollik martabasi rostdan ham nazoratchi (yetakchi)lik yoki yepiskoplik martabasi bilan bir xil ekanligi bo‘yicha ko‘plab bahs-munozaralar olib borilmoqda. XIX asrning ko‘pgina olimlari bu munozara tugadi deya taxmin qilishgan. Misol uchun, J. B. Laytfut o‘zining Filippiliklar maktubi bo‘yicha yozgan sharhining ilovasidagi munozarasida u Yangi Ahddagi “oqsoqol” va “nazoratchi” (yetakchi) so‘zlari sinonim atamalar ekanligiga nima uchun ishonishi haqida atroflicha tushuntirib bergan. U ishonch bilan quyidagicha ta’kidlaydi:

Hozirda har xil fikrlarga ega bo‘lgan teologlar tomonidan, umuman, tan olingan fakt shuki, Yangi Ahd tilida jamoatdagi bir xil martaba o‘zaro hech qanday farqlarsiz “yepiskop” (episkopos) va “oqsoqol” yoki “presviter” (presbuteros) deb atalgan.

Shunga qaramay, yaqin kunlarda ko‘pchilikning fikri o‘zgardi. Ko‘plar muqobil nuqtai nazarlar taklif qilib, oldingi kelishuvni so‘roq ostiga olishdi. Bir necha sabablar an’anaviy qarashning o‘zgarishiga olib keldi.

1. Cho‘ponlik Maktublarida “nazoratchi” (o‘zbekcha tarjimada “yetakchi”) har doim birlikda kelgan, “oqsoqollar” esa, har doim ko‘plikda (1-Tim 5:19dan tashqari). “Yetakchi” atamasining birlikda ishlatilishi, ayniqsa, 1-Timo‘tiy 3:8dagi “xizmatchilar” (diakonlar) atamasining ko‘plikda ishlatilishi nisbati bilan yaqqol ajralib turadi.
2. 1-Timo‘tiy 3:2da ham, Titus 1:7da ham, “nazoratchi” (oqsoqol) (ton episkopon) aniq artiklni o‘z ichiga oladi, ehtimol, bu bitta nazoratchining boshqa oqsoqollardan yuqoriroqligini bildiradi.
3. Ta’lim berish barcha oqsoqollarning javobgarligidir (1-Tim 3:2; Titus 1:9), lekin, ko‘rinib turibdiki, oqsoqollardan faqatgina ba’zilari bu javobgarlikka egadirlar (1-Tim 5:17).
4. Nazoratchi (yetakchi) va diakonlar tilga olingan joylarda oqsoqollar tilga olinmagan va oqsoqollar tilga olingan joylarda nazoratchi (yetakchi) va diakonlar (xizmatchilar) tilga olinmagan (Titus 1:5-7dan tashqari). Bu kabi ishlatilish shuni ko‘rsatadiki, atamalar, aslida, o‘zaro almashsa bo‘ladigan tarzda ishlatilmagan, zero ular bir xil kontekstlarda ishlatilmagan.
5. Kimdir bitta martaba uchun ikkita har xil atamalar ishlatilishini kutmaydi.
6. Ikkinchi asrga kelib monarxal yepiskoplikning rivojlanishi Cho‘ponlik Maktublarida allaqachon buning boshlang‘ich shaklini uchratish mumkinligiga ishora qiladi. Ba’zilar Cho‘ponlik Maktublarida nazoratchini (yetakchi yoki oqsoqol) monarxal yepiskoplar bilan tenglashtirish kerakligini ta’kidlasa, ko‘pchilik esa, uni bunday tizim rivojining boshlanishiga tenglashtirishadi.
7. Cho‘ponlik Maktublari jamoatlarga emas, shaxslarga murojaat qilganligi sababli, ba’zilar Timo‘tiy va Titus monarxal yepiskoplikning timsolini bildirishini ta’kidlashadi.

Yuqoridagi e’tirozlarga asoslangan holda, bugungi kunda ko‘pgina olimlar oqsoqol va nazoratchi (yetakchi) atamalari Cho‘ponlik Maktublaridagi bitta lavozimga nisbatan ishlatilganini rad etishadi. Ikkala atama bitta martabani bildirishini ta’kidlashda davom etayotganlar o‘z qarashlarini himoya qilish uchun, odatda, Laytfutning so‘zlariga iqtibos keltirishadi, ular o‘z nuqtai nazarlarini tasdiqlash uchun faqatgina yuzaki urinib ko‘rishadi. Shuning uchun, bu maqolaning maqsadi Cho‘ponlik Maktublarida “oqsoqol” va “nazoratchi”  (“yetakchi”) atamalari bir xil lavozimga nisbatan ishlatilganini ko‘rsatishdir. Biz uchta matnni batafsil tekshirib chiqamiz, negaki ularda oqsoqol va/yoki nazoratchi (yetakchi) atamalari ishlatilgan: Titus 1:5–9; 1-Timo‘tiy 3:1–7 va 1-Timo‘tiy 5:17–25. Titus 1-Timo’tiyga qaraganda kamroq rivojlantirilgan ekklesiastik tuzilmani namoyon etgani uchun biz avval Pavlusning Titusga yozgan maktubini muhokama qilamiz.

TITUS 1:5–9

Qolgan ishlarni bitirishing uchun men seni Krit orolida qoldirgan edim. Senga buyurganimdek, orolning har bir shahridagi imonlilar jamoati ustidan oqsoqollar tayinlagin. Jamoat oqsoqoli yaxshi nom chiqargan boʻlishi shart. U oʻz xotiniga vafodor boʻlsin. Uning farzandlari imonli boʻlib, shaloqlik va itoatsizlik aybidan xoli boʻlishsin. Zero, jamoat yetakchisi Xudoning xonadonini boshqaruvchi sifatida kamchiliksiz boʻlishi lozim, yaʼni u takabbur, jahldor, mayxoʻr, zoʻravon yoki pulparast emas. . . .  (Titus 1:5–7)

Bu parcha bo‘yicha so‘ralishi mumkin bo‘lgan ko‘pgina savollar bor bo‘lsa-da, bu izlanishimizdagi markaziy so‘zlar “oqsoqol” va “yetakchi” atamalari o‘rtasidagi aloqadir. Bu matnni bir o‘qishda muallif bu atamalarni bitta lavozimga nisbatan ishlatgandek ko‘rinadi (“oqsoqollar tayinlagin. . . Zero, jamoat yetakchisi”). Shunga qaramay, ko‘pchilik bunday o‘qish yuzaki deb ta’kidlaydi, negaki bu yerda oqsoqol ko‘plilikda ishlatilgan, yetakchi esa birlikda. Shu tariqa, ko‘pchilik bu matn oqsoqollar kengashi yoki presviterlikka qaraganda yuqoriroq martaba yoki lavozimga ega bo‘lgan bitta nazoratchi (yetakchi) ni yoki yepiskopni ifodalashiga ishonadi. Shunga qaramay, Titus 1:5–7da keltirilgan oqsoqollik va yetakchilik lavozimlarini tenglashtirishni isbotlovchi juda qiziqarli sabablar bor.

Birinchidan, 7-oyatdagi “zero” bog‘lovchisi (gar) Pavlusning bitta lavozim haqida gapirayotganini ko‘rsatadi. Agar yetakchi alohida lavozimni bildirsa, unda “zero” bog‘lovchisining ishlatilishi tushunarsiz hol. Oqsoqollar ma’lum xislatlarga ega bo‘lib, aybsiz bo‘lishlari lozim. Zero (gar), jamoat yetakchisi Xudo xonadonining boshqaruvchisidir. Uiliam Mouns (Yangi Ahd bo‘yicha olim) “zero” (gar)ning ishlatilishi “muhokamani o‘zaro bog‘laydi va yetakchilar oqsoqollardan alohida boshqa lavozim ekanligi ishorasiga qarshi chiqadi”, deya to‘g’ri ta’kidlaydi. Ikkinchidan, 6-oyatda ko‘plikning birlikka o‘zgarishi sodir bo‘ladi, ya’ni oqsoqol so‘zi birlikda ishlatiladi, shuning uchun, biz birlik shaklining 7-oyatda ham davom etishi va yetakchining birlikda kelishidan hayratlanmasligimiz kerak. Uchinchidan, talablarni sanab o‘tishda birlik shaklidan foydalanish tabiiydir, negaki har bir oqsoqol/yetakchi shaxsan o‘zi (alohida) bu xislatlarga ega bo‘lishi kerak. Shuning uchun, birlik shakli – ushbu sanab o‘tilgan xislatlarga ega bo‘lgan har bir kishini bildiradigan umumlashtiruvchi birlikdir.

To‘rtinchidan, Pavlus uchun birlikdagi va ko‘plikdagi umumlashtiruvchi otlarni o‘zaro almashtirib ishlatish noodatiy emas, xususan, Cho‘ponlik Maktublari ichida. Misol uchun, 1-Timo‘tiy 2:8 Pavlus “erkaklar”ga murojaat qiladi, lekin keyin 12-oyatda “erkak” birlikda ishlatiladi. Shuningdek, 1-Timo‘tiy 2:9da Pavlus “ayollar”ga soddagina, did bilan kiyinishni nasihat qiladi, lekin 11 oyatda u “Xotin sokin tabiatli boʻlsin”, deb aytadi. 1-Timo‘tiy 2:15da bu tamoyilga yana misol keltirilgan. Pavlus “u bola tug‘ish orqali najotga erishadi, agar ular kamtaru bamaʼni boʻlishsa, Masihga boʻlgan imonda sobit qolib, mehr–oqibatli boʻlib, taqvodor hayot kechirishsa” (inglizcha matndan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima), deb ayollarning roli haqidagi muhokamasiga xulosa yasaydi. Pavlus bitta gapning o‘zida birlikdan ko‘plikka o‘tyapti. Xuddi shu tamoyil 1-Timo‘tiy 5-bobda ham uchraydi. 1-oyatda Pavlus Timo‘tiyga yoshi katta odamga qattiq gapirmaslikni, uni otasi sifatida ko‘rib, hurmat bilan nasihat qilishni, yoshlarga ukalaridek munosabatda bo‘lishni buyuradi. Bundan tashqari, xuddi shu bobning 3 va 4-oyatida, Pavlus jamoatga “suyanchig‘i yo‘q beva xotinlarga g‘amxo‘rlik” qilishlarini eslatadi va keyin “agar bevaning bolalari yoki nabiralari bo‘lsa….”, deb davom etadi. 11-oyatda u “beva qolgan yoshroq xotinlar” haqida gapirganda ko‘plik shakliga qaytadi. Shuni ta’kidlash joizki, bevalar haqidagi ushbu parcha alohida ahamiyatga ega, chunki bu parcha, Titus 1ga o‘xshab, ma’lum bir o‘rin uchun kerak bo‘ladigan xislatlarni yoritib beradi. Va nihoyat, 1-Timo‘tiy 5:17da imonlilar jamoatini yaxshi boshqarayotgan “oqsoqollar” hurmatga sazovordirlar, deb aytiladi. Shunga qaramay, 19-oyatda ikki yoki uch guvoh bo‘lmasa, hech bir “oqsoqol”ga qo‘yilgan ayblovni qabul qilmasligimiz haqida aytilgan. Keyin 20-oyatda “gunoh qilib yurgan oqsoqollar” haqida gapiriladi. Cho‘ponlik Maktublarida uchraydigan ushbu tamoyilga asoslangan holda, muallif avval “oqsoqollar” deb ko‘plikda gapirgani, keyin esa, “yetakchi” (nazoratchi) deb birlikda gapirganini ko‘rib hayron bo‘lmasligimiz kerak.

Beshinchidan, Cho‘ponlik Maktublari muallifi Yunonzabon (Ellinistik) dunyoda uchragan yaxshi xislatlar ro‘yxatiga o‘xshash oldindan shakllangan an’ana bo‘lagidan foydalanayotgan bo‘lishi mumkin. Agar an’ana birlikdagi “yetakchi”ni o‘z ichiga olgan bo‘lsa, unda teskari tarzda qilgandan ko‘ra matnni an’anaga moslashtirish tabiiyroq bo‘ladi. Titus 1 va 1-Timo‘tiy 3dagi ro‘yxatlar bir-biriga shunchalik o‘xshashligi bu xulosani qo‘llab-quvvatlaydi. Misol uchun, xislatlar juda o‘xshash shaklda boshlanadi:

Zero, jamoat yetakchisi … kamchiliksiz boʻlishi lozim (Titus 1:7)
Bunday olijanob vazifaga tayinlanadigan inson kamchiliksiz boʻlishi shart (O‘zbekcha tarjimada “yaxshi nom chiqargan bo‘lishi shart”, deb tarjima qilingan; 1-Tim 3:2)

Shu bilan birga, bir xil talab har bir ro‘yxatning boshida joylashgan (“o‘z xotiniga vafodor,” Titus 1:6; 1-Tim 3:2). Bundan tashqari, ro‘yxatlardagi keyingi elementlarni, odatda, taqqoslash mumkin. Oldindan shakllangan lavozim kodeksidan foydalanish Titus Maktubining muallifi nima uchun aniq artiklni (“ton episkopon” yetakchi, nazoratchi) ishlatganini ham izohlashi mumkin.

Agar odindan shakllanib kelgan an’analari ishlatilgan bo‘lsa, nima uchun xislatlar ro‘yxatlari bir xil emas? Misol uchun, nega 1-Timo‘tiydagi ro‘yxatda “endigina imonga kelgan odam yetakchi bo‘lmasin”, deb yozilgan (3:6) Titusdagi ro‘yxatda esa, bu tushirib qoldirilgan? Bunday tushirilib qoldirish, Kritdagi jamoatlarning shakllanishi ilk bosqichini boshdan kechirayotgani sababli, zaruriy o‘zgartirilish bo‘lishi mumkin. O‘shanda, nisbatan yaqinda imonga kelganlar yoshroq jamoatlardagi yetakchilik lavozimlari uchun kerak bo‘lishgan.

Oltinchidan, Titus 1ning 1-Timo‘tiy 3 bilan quyidagi taqqoslanishiga asoslanib Kritdagi jamoat nisbatan yoshroq jamoat bo‘lganligi ko‘rinadi: (a) yaqinda imonga kelgan bo‘lmasligi kerakligi xislatining tushirib qoldirilishi. (b) Diakonlar uchun talab etiladigan xislatlar berilmaganligi. (c) Titusga oqsoqollarni tayinlash buyurilgan, lekin bu ko‘rsatma 1-Timo‘tiyda uchramaydi, negaki Efesdagi jamoat allaqachon o‘zining oqsoqollariga ega edi. Aftidan, Pavlus Titus bilan Kritda bo‘lgan, biroq oqsoqollarni tayinlashdan oldin u yerni tark etishga majbur bo‘lgan (Hav. 14:23). (d) 1-Timo‘tiy 5:17–25da so‘z yuritilgan yomon oqsoqolni fosh etish haqidagi muhokama Titusda uchramaydi, bu ularda hali oqsoqollar bo‘lmaganiga yana bir marta ishora qiladi. (e) Titusda bevalar bo‘yicha ko‘rsatmalar tilga olinmagan (1-Tim 5:3–16ga qarang). Shuning uchun, agar Kritdagi jamoatlar nisbatan yosh bo‘lgan bo‘lishsa, bu jamoatlar rivojlangan monarxal yepiskoplik konsepsiyasi ustida ishlashi qay darajada haqiqatga yaqin?

Nihoyat, Yangi Ahdda muallif oqsoqol atamasini ishlatib turgan bir paytda yetakchi atamasiga o‘tib ketgan o‘xshash holatlar bor, bu atamalarning o‘zaro almashgan holda ishlatilganligini ko‘rsatadi. Hav. 20da Pavlus Efeslik oqsoqollarni ularga o‘z ishlari bo‘yicha nasihatlar berish uchun chaqirtiradi (Hav. 20:17). U ularni o‘zlarini hamda suruvni ehtiyot qilishga chaqiradi, negaki Muqaddas Ruh ularni Xudoning suruviga cho‘ponlik qilish uchun nazoratchi (yetakchi) [episkopous] qilgan (Hav. 20:28). Luqo avval Pavlus ularni oqsoqollar deb ataganini yozib qoldiradi, keyin esa, Pavlus ularga yetakchilar (nazoratchilar) deb murojaat qiladi (U Efesga xabar yuborib, imonlilar jamoatining oqsoqollariga… Muqaddas Ruh ularni yetakchilar [nazoratchilar] qildi). Oqsoqol va nazoratchi (yetakchi) o‘rtasidagi yana bir yaqin aloqadorlikka misol 1-Butrus 5:1–2da berilgan, unda, “Ey jamoat oqsoqollari, endi sizlarga bir nasihatim bor. … Nazoratingizdagi (yoki nazoratchilar sifatida xizmat qilib, [inglizchadan tarjima]) Xudoning suruvini yaxshi boqinglar”, deyiladi.

Yuqoridagi dalillarga asoslanadigan bo‘lsak, “oqsoqol” va “yetakchi” (nazoratchi) atamalari Titus 1-bobda bitta lavozimga nisbatan ishlatilganligini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘ri bo‘ladi.

1-TIMO‘TIY 3:1–7; 5:17–25

Titus 1 matnida bo‘lganidek, bu qismda diqqat-e’tibor muhokama ostidagi oyatlarni talqin qilmay, balki, oqsoqol va nazoratchi (yetakchi) o‘rtasidagi aloqaning o‘ziga xosligini oydinlashtirgan jihatlarni chuqurroq o‘rganamiz. Xususan, ulardan biri ushbu maktubda oqsoqol va yetakchi atamalari bitta lavozimga nisbatan ishlatilganini namoyish etishdan iborat. Titus 1:5-7ga nisbatan keltirilgan iddaolarga o‘xshab, 1-Timo‘tiy 3:1-2da ishlatilgan “yetakchi” (nazoratchi) hamda 1-Timo‘tiy 5:17da ishlatilgan “oqsoqol” atamalari ikkita alohida lavozimni ifodalashini tez-tez ta’kidlashadi. Shunga qaramay, Pavlus bu ikki atamalarni bitta lavozimga nisbatan ishlatishiga doir muhim dalillar bor.

Birinchidan, 1-Timo‘tiy 3:2dagi “yetakchi” (ton episkopon) so‘zining birlik shakli umumlashtiruvchi birlik bo‘lishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, muallif har bir jamoatda faqatgina bitta “yetakchi” bo‘lishini aytmayapti, lekin yetakchilarga bir sinf sifatida qaralganligini ifodalash uchun umumlashtiruvchi birlik shaklidan foydalanilgan. Titus 1:5-7da bo‘lgani kabi “yetakchi” so‘zining birlikda ishlatilishiga undan oldingi gapdagi birlik shakli “inson” (ei tis – biror kishi) ta’sir qilgan bo‘lishi mumkin (1-Tim 3:1). 1-Timo‘tiy 2:8–3:16dagi kontekst ham “yetakchi” so‘zining birlik shaklini umumlashtiruvchi birlik sifatida talqil qilish tarafdoridir, negaki unda boshqa umumlashtiruvchi birliklar ishlatilgan. Bundan tashqari, “yetakchi” (nazoratchi) atamasi Cho‘ponlik Maktublarida har doim birlik ko‘rinishida kelishi argumenti kuchsiz argumentdir, chunki u faqatgina uch marta uchraydi, u ham bo‘lsa xuddi shu bitta kontekstda (1-Tim 3:1, 2; Titus 1:7).

Ikkinchidan, agar yetakchi va oqsoqol ikkita boshqa-boshqa lavozim bo‘lganida Pavlus 1-Timo‘tiyda oqsoqollarga doir xislatlarni ayniqsa, oqsoqollik lavozimini egallaydigan odamning xarakteri o‘ta muhim ekanligini inobatga oladigan bo‘lsak, ularni umuman tilga olmasligi g‘alati bo‘lardi. Misol uchun, 1-Timo‘tiy 5:22da Pavlus Timo‘tiyni biror odamni jamoat oqsoqoli vazifasiga tayinlashga shoshilmaslikka chaqiradi, negaki bu lavozim faqatgina talab etilgan xislatlarga mos keladigan shaxslar tomonidan egallanishi kerak (4:14; 2 Tim 1:6). Agar oqsoqollik yetakchilikdan alohida boshqa lavozim bo‘lganida, bunday muhim lavozim uchun talab etiladigan xislatlar sanab o‘tilgan bo‘lar edi.

Uchinchidan, hech bir joyda uchta lavozim (oqsoqol, yetakchi va diakon [xizmatchi]) birgalikda tilga olinmagan va bu uch pog‘onali jamoat (ekklesiastik) tizimi Cho‘ponlik Maktublari uchun begona ekanligiga ishora qiladi. Boshqa tomondan, Ignatius maktublari monarxal yepiskoplik va presviterlik o‘rtasidagi aniq farqni ko‘rsatib beradi. Ya’ni, birinchi marta yepiskop, presviter va diakonlardan iborat bo‘lgan uch pog‘onali ekklesiastik tizimni Ignatius maktublarida ko‘ramiz. MIsol uchun, Ignatius o‘z o‘quvchilariga shunday deydi:

Har bir narsani Xudoning uyg‘unligida qilishga intiling, yepiskop Xudoning o‘rniga, presviterlar havoriylar kengashi o‘rniga ra’islik qilsin, diakonlar esa,  men uchun eng azizdirlar, negaki ularga Iso Masihning xizmati ishonib topshirilgan (Magn. 6:1).

Ignatius uchun, yetakchi osoqollar kengashidan yaqqol farqlanadigan lavozim bo‘lib, shahar-jamoatining yagona boshi hisoblanadi.

To‘rtinchidan, xislatlarning berilganligi va vazifalarning berilmaganligi ham bu maktubni keyinroq, monarxal yepiskoplikning ko‘proq rivojlangan tizimi kontekstida ko‘rishga qarshi chiqadi. Yagona istisno shundan iboratki, nazoratchi (yetakchi) “ta’lim berishga qobiliyatli” bo‘lishi kerak. Lekin, Mounsning ta’kidlashicha, “ta’lim berish qobiliyati va namunaviy xarakter Pavlus ta’riflagan jamoatlardan tashqaridagi rivojlanishlarga ishora qilmaydi.” Nazoratchi (yetakchi) ning vakolati haqida Muqaddas Kitobning ichiga kiruvchi maktublar yoki kitoblarning hech bir joyida, keyingi kanon bo’lmagan maktublarda urg’u berilganiga o’xshab, urg‘u berilmagan. Ba’zilar e’tiroz bildirib quyidagilarni aytishadi: yetakchining vakolati “Timo‘tiy” (yoki “Titus”) namoyon etgan lavozimda ko‘rish mumkin. Timo‘tiyga berilgan barcha vakolatga monarxal yepiskopga beriladigan vakolat sifatida qaralishi kerak, monarxal yepiskop bu lavozimning haqiqiy davomchisi hisoblanadi. Bu nuqtai nazarga bitta dalil shuki, Titus 1:9da nazoratchi (yetakchi) qarshilik qiluvchilarni “fosh eta oladigan” (elegchein) shaxs bo‘lishi kutilgan. Shunga qaramay, 1-Timo‘tiy 5:20da “Timo‘tiyga” gunoh qilib yurgan oqsoqollarni hammaning oldida “fosh qilish” (elegche) aytilgan. Agar nazoratchi (yetakchi) da fosh etish vazifasi bor bo‘lsa, unda 1-Timo‘tiy adresati yetakchi ekanligi xulosa qilinadi, negaki unga gunoh qilib yurganlarni fosh etish buyurilgan.

Timo‘tiy va Titus, aslida, monarxal yepiskopni bildirishi haqidagi nazariya bir necha gumonli taxminlarga asoslangan. Birinchidan, Pavlus bu maktublarning muallifi bo‘lmagan, keyingi shogird Pavlus nomidan yozgan, deya taxmin qilinadi. Ikkinchidan, muallif Timo‘tiy va Titusga yozmayapti, balki monarxal yepiskopga murojaat qilish uchun, shunchaki, o‘sha ismlardan foydalanayapti, deya taxmin qilinadi. Uchinchidan, Timo‘tiy va Titusga berilgan vakolat, aslida, monarxal yepiskopga berilganligini bildiradi, deya taxmin qilinadi. Oxir-oqibatda, hech narsa ko‘zga ko‘ringanday emas, balki, hamma narsa taxminiy qayta qurish ichida hamma narsa qayta talqin qilinib chiqilgan bo‘lib qoladi. Timo‘tiy va Titus Pavlusning havoriylik vakillari bo‘lib, Pavlus tomonidan uning vakolati ostidagi jamoatlar Masihning xushxabariga sodiq qolishlarini ko‘rish uchun ularga vaqtinchalik vakolat berilgan. Ularni shu tarzda ko‘rish eng to‘g‘ri bo‘ladi.

Bundan tashqari, Ignatiusda, jamoatning yagona yetakchisi sifatida yepiskopga berilgan vakolat hatto Timo‘tiy va Titusga berilgan vakolatdan ham yuqoriroqdir. Ignatius o‘zining Smirnaliklarga yozgan maktubida shunday deydi:

Iso Masih Otaga ergashgan kabi, hammalaringiz yepiskopga ergashishlaringiz kerak. . . . Jamoatga doir qilinishi kerak bo‘lgan hech bir ishni yepiskopning ishtirokisiz qilmasin. Faqatgina yepiskop (yoki uning o‘zi tayinlagan shaxs) vakolati ostidagi Qutlug‘ Kechlik haqiqiy hisoblanishi kerak. Yepiskop qayerda ko‘rinsa, o‘sha yerda jamoat bo‘lsin. . . . Cho‘mdirilish yoki sevgi ziyofati (agape) yepiskopsiz o‘tkazilishiga ruxsat berilmaydi. Lekin, u maqullagan har bir narsa, Xudoga ham ma’quldir, toki siz qiladigan har bir narsa ishonchli va haqiqiy bo‘lsin. . . . Xudo va yepiskopni tan olish yaxshidir. Yepiskopni hurmat qilgan odam Xudo tomonidan e’zozlangan hisoblanadi; biror kishi yepiskopni xabardor qilmasdan biror ish qilsa, u shaytonga xizmat qilayotgan bo‘ladi (Smirn. 8:1–9:1).

Qaysidir boshqa joyda o‘qiymizki, “Xudoga va Iso Masihga tegishli bo‘lgan barcha yepiskop bilan birga” va yepiskop “Rabbiyning O‘zi kabi” e’zozlanishi kerak. Cho‘ponlik Maktublarining hech birida Timo‘tiy va Titusga bo‘ysunish Xudoga bo‘ysunish bilan tenglashtirilganini ko‘rmaymiz. Cho‘ponlik Maktublaridagi urg‘u Timo‘tiy va Titus tomonidan o‘rgatilgan haqiqiy xushxabarga aniq itoatkorlikda bo‘lishga qaratilgan, lavozimni egallab turgan shaxsga emas. Cho‘ponlik Maktublarini Ignatius gaplari bilan taqqoslab bo‘lgandan keyin, Mouns shunday izoh qoldiradi: “O‘xshashliklar shu darajada soxtaki, va farqlar shu darajada chuqurki, bu Cho‘ponlik Maktublari ikkinchi asrga tegishli emasligi va aslida, jamoatning ta’sis etilgan rivojining ancha ertaroq bosqichini aks ettirishini qo‘llab-quvvatlaydigan eng kuchli bahslardan biriga aylanadi.”

Beshinchidan, oqsoqollar va yetakchilar jamoatda bir xil vazifaga ega ekanliklari (boshqarish) aytilishi ham ikkita atama bitta lavozimga nisbatan ishlatilganiga ishora qiladi. Birinchi Timo‘tiy 3:4–5da ta’kidlanadiki, yetakchi jamoat haqida g‘amxo‘rlik qilishga mos deb sanalishidan oldin u o‘z xonadonini yaxshi “boshqaradigan” (proistçmi) bo‘lishi lozim (Rim 12:8; 1-Sal. 5:12). Shu bilan birga, 1-Timo‘tiy 5:17da jamoatni yaxshi “boshqarayotgan” (proistçmi) oqsoqollar haqida gapirilgan. Oxirgi oyat bo‘yicha ko‘p bahs-munozara qilingan bo‘lsa-da, boshqa hech bir joyda ba’zi oqsoqollar boshqarmasligi haqida ishora qilinmagan.

Oltinchidan, nazoratchi (yetakchi) “ta’lim berishga qobiliyatli” (1-Tim 3:2; Titus 1:9) bo‘lishi kerak ekan va faqatgina ba’zi oqsoqollar “astoydil va’z aytib, ta’lim berayotgan” (1-Tim 5:17) ekan, bu faqatgina ta’lim beradigan oqsoqollarga “yetakchi” (nazoratchi) unvoni berilganligiga ishora qiladi, deya ta’kidlashadi. Shunga qaramay, bu talqin bir xil lavozimdagilar orasida ba’zilari ma’lum bir sohalarda (masalan, ta’lim berish sohasida) ko‘proq in’omga ega bo‘lgan bo‘lishlari mumkinligini tan olmaydi. Shu bilan birga, agar 1-Timo‘tiy 3:2–7 va Titus 1:7–9 oldindan shakllangan an’anaviy kodekslarni anglatsa, “unda vazifalarini bajarishga aloqador talablar o‘ziga xos bo‘lishi nazarda tutilgan deb, ya’ni, umuman olganda lavozimga aloqador, lekin bu lavozimdagi har bir shaxs ega bo‘lish shart emas, deb aytish noto‘g‘ridir, hech bo‘lmaganda, 1-Tim 5:17 bo‘yicha bunday emas.” Qoida bo‘yicha, bu lavozim uchun har bir nomzod ta’lim berish bo‘yicha ba’zi bir qobiliyatlarga ega bo‘lishi talab etilgan.

Mounsning ta’kidlashicha, “jamoatni yaxshi boshqaradigan … oqsoqollar” (1-Tim 5:17) iborasi faqatgina bitta lavozimni nazarda tutgan holda, quyidagi tarzlarda talqin qilinishi mumkin: (a) “Barcha oqsoqollar ta’lim berishga qobiliyatli bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan holda, Pavlus hozirda ta’lim berayotgan va ta’lim bermayotganlarga asoslanib ularni bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Ehtimol, … [ba’zi] yetakchilar (nazoratchilar) ning boshqa javobgarliklari tufayli aynan ta’lim berish bo‘yicha sarflagan vaqtlarining miqdori har xil bo‘lishiga to‘g‘ri kelgan va bu nasihat o‘sha faol (astoydil) va’z aytayotgan oqsoqollarga nisbatan aytilgan.” (b) Bu ibora “hozirda boshqa yo‘llar bilan yetakchilik qilayotgan (shunga qaramay, raqiblari bilan ham, jamoatdagi boshqa a’zolar bilan yakkama-yakka ta’lim berishga ulgurayotgan) qobiliyatli ustozlarga nisbatan, “astoydil va’z aytib ta’lim berayotgan” iborasi esa, hozirda jamoatga umumiy tarzda ta’lim berayotganlarga nisbatan qo‘llanilishi mumkin.” (c) “Bo‘linish ta’lim bera olish va ta’lim berish uchun alohida iste’dodga ega bo‘lishga asoslangan bo‘lishi mumkin, ya’ni, oqsoqollarni qobiliyati va iste’dodiga asoslanib bo‘lishgan va ko‘proq iste’dodga ega bo‘lgan jamoaviy yig‘ilishlarda ko‘proq gapirgan deb taxmin qilish mumkin.”

Bundan tashqari, yunoncha “malista” so‘zini “xususan” emas, “ya’ni” deb tarjima qilish ehtimolligi ham bor. Unda bu oyat quyidagicha o‘qiladi: “Imonlilar jamoatini yaxshi boshqarayotgan, ya’ni, astoydil vaʼz aytib, taʼlim berayotgan oqsoqollar hurmatga sazovordirlar, ular qilgan mehnatlariga yarasha taqdirlansinlar.” Ushbu holatda Pavlus yaxshi boshqaradiganlar va yaxshi boshqarishga qo‘shimcha ravishda, va’z aytib, ta’lim beradiganlar o‘rtasida farq yasayotgani yo‘q. Aksincha, yaxshi boshqaradiganlar xuddi shu ta’lim berib, va’z aytadiganlardir (Pavlus aytmoqchiki, oqsoqollar ta’lim berish va va’z aytish orqali jamoatni yaxshi boshqaradilar). Bu talqin muallifning ta’lim ahamiyatiga bergan urg‘usiga to‘g‘ri keladi va bunda oqsoqollarni uch tabaqaga bo‘lishni tasavvur qilish qiyin.

Shunga qaramay, hatto shu talqin bilan ham oqsoqollarning ikki turi o‘rtasida farq yasash mumkin. Agar “yaxshi boshqarish” “astoydil va’z aytish va ta’lim berish”ni bildirsa, unda hali ham yaxshi boshqaradigan (ya’ni, va’z aytadigan va ta’lim beradigan) hamda yaxshi boshqarmaydigan (ya’ni, va’z aytmaydigan va ta’lim bermaydigan) lar o‘rtasida farq yasash mumkin. Misol uchun, Knaytning ta’kidlashicha, Pavlus “ta’lim berishga qobiliyatli bo‘lishi kerak bo‘lgan oqsoqollarga taqqoslaganda, ta’lim berishga Xudo tomonidan berilgan alohida in’omga ega bo‘lganlardan iborat oqsoqollarning kichikroq guruhi haqida gapirayotgan ko‘rinadi”. Lekin, Pavlus umuman barcha oqsoqollar haqida gapirayotgan bo‘lishi va kichikroq guruhga ajratishni ko‘zlamayotgan bo‘lishi ham ehtimoldan xoli emas. Bu oyat qanday talqin qilinishidan qat’iy nazar, u birovdan bu yerda ikkita lavozimni ko‘rishni sira talab etmaydi. Bu matn, ko‘pi bilan, bitta aniq lavozim ichidagi vazifalarning farqini ifodalaydi.

Yettinchidan, bitta lavozim uchun ikkita atama berilganining sababi bu atamalarning odatiy ishlatilishi bilan tushuntirish mumkin: oqsoqol ko‘proq xarakterning ta’rifi bo‘lsa, nazoratchi (yetakchi) ko‘proq vazifaning ta’rifi hisoblanadi. Azaldan, har xil jamoatlar bir atamani boshqasidan afzal ko‘rishgan. Yahudiy jamoatlar, aftdan, oqsoqol atamasini yoqtirishgan, g‘ayriyahudiy jamoatlar esa, nazoratchi (yetakchi) atamasini yoqtirishgan. Vaqt o‘tishi bilan, bu ikki atama xuddi shu jamoatlarda ishlatila boshlangan va o‘zaro almashgan holda ishlatilgan bo‘lishi mumkin, negaki ular jamoatning yetakchilarini bildirgan. Har bir atama o‘zida muhim tagma’noga ega bo‘lganligi sababli ikkalasi ham qolgan. Oqsoqol o‘zida dono, yetuk nazoratchi ma’nosini o‘zida aks ettirgan va jamoadagilar tomonidan e’zozlangan va hurmat qilingan. Nazoratchi atamasi ko‘proq shaxsning jamoat ustidan “nazorat”ni ta’minlash vazifasi haqida gapiradi. Bu atama o‘z qaramog‘idagilar ustidan kuzatuv olib borish va himoya qilish g‘oyasini o‘zida mujassam etadi.

XULOSA

Maqola muallifi oqsoqol va nazoratchi atamalari Cho‘ponlik Maktublarida bitta lavozimga nisbatan ishlatilganini ko‘rsatib berishga uringan. Agar bu tahlil rostdan ham to‘g‘ri bo‘lsa, unda bu bo‘yicha ba’zi xulosalar yasash mumkin.

Birinchidan, jamoat faqatgina ikki turdagi xizmatchilar tomonidan boshqarilishi kerak: oqsoqollar/nazoratchilar hamda diakonlar. Deyarli barcha olimlar uch tabaqali jamoat tizimi (nazoratchi, oqsoqol va diakon) keyinchalik yuzaga kelgan va shuning uchun Yangi Ahd hujjatlariga begona, degan fikrga qo‘shilishadi. Oqsoqol va nazoratchi atamalari o‘rtasida farq yashash uchun dalillar, shunchaki, yetarli emas. Shunga qaramay, tan olish kerakki, Yangi Ahdda universal jamoat boshqaruvi berilmagan, negaki jamoatning shakllanishi/rivoji vaqt va joyga qarab farqlangan, Cho‘ponlik Maktublari yozilgan paytda faqatgina ikkita jamoat lavozimi bo‘lganligi ma’lum.

Ikkinchidan, jamoat oqsoqollar/nazoratchilar ko‘pligi tomonidan boshqarilishi kerak. Yangi Ahdda “oqsoqollar” atamasi ishlatilgan har bir holatda u ko‘plik ko‘rinishida uchraydi (1-Tim 5:19dan tashqari). Bu Yangi Ahd jamoati bitta shaxs tomonidan emas, balki talablarga javob bera oladigan yetakchilar guruhi tomonidan boshqarilganligi g‘oyasini ilgari suradi. Mahalliy jamoat uning ichida bitta yetakchi yagona hokimiyatga/vakolatga ega bo‘ladigan ko‘rinishdagi tuzilmaga ega bo‘lmasligi kerak. Kalomiy namunaga binoan, jamoat boshqaruvi bir guruh qobiliyatli yetakchilar tomonidan boshqariladi, bu hisobdorlik, muvozanat va umumiy javobgarlikni ta’minlaydi.

Va nihoyat, oqsoqollar/nazoratchilarga mavqe jihatdan teng qaralishi kerak. Agar bizning 1-Timo‘tiy 5:17 bo‘yicha talqinimiz to‘g‘ri bo‘lsa, unda bu matnda oqsoqollarning boshqa-boshqa ikki turi haqida gapirilmaydi (ba’zi davralarda ular ta’lim beruvchi oqsoqollar va boshqaruvchi oqsoqollar sifatida tanilgan). Aksincha, nazarda tutilgan narsa, boshqalar kabi ko‘p vaqti bo‘lmagan va shuning uchun faqatgina ba’zilar “astoydil” va’z qiladigan va ta’lim beradiganlar o‘rtasidagi farq yoki unchalik ko‘p iste’dodga ega bo‘lmagan va shuning uchun, bu sohada ko‘proq in’omga ega bo‘lganlarga ko‘proq imkon berish uchun kamroq va’z aytgan va ta’lim berganlar o‘rtasidagi farqdir. 1-Timo‘tiy 5:17dagi farq formal emas, funksional (vazifaviy) farqdir.

Benjamin Merkl

Benjamin Merkl Janubi-Sharqiy Seminariya (Veyk Forest, Shimoliy Karolina) da Yangi Ahd va Grek tili bo‘yicha professor.

Жамоатдаги Иерархия?

Биринчи асрдан бошлаб ҳар асрда бўлгани каби, ҳозирги кунда ҳам жамоатнинг тўғри ташкилий тузилмасига доир ҳар хил қарашлар бор. Ҳар хил деноминацияларда диаконлар, архидиаконлар, хушхабарчилар, ҳаворийлар, пайғамбарлар, чўпонлар, катта чўпонлар, оқсоқоллар, назоратчилар, епископлар, архиепископлар ва ҳатто папа ҳам бор. Муаммоларни мураккаб қилиш учун, жамоатдаги лавозимлар қайси вазифаларни бажаришлари кераклиги ҳамда ҳар хил лавозим эгалари ўртасидаги муносабатлар борасида деноминациялар орасида ва ҳатта битта деноминация ичида, номувофиқликлар бор.

Ушбу мақоланинг мақсади ҳар бир жамоат қандай ташкиллаштирилиши кераклиги ҳақида батафсил тузилган лойиҳани тақдим этиш эмас. Аксинча, бу мақола “оқсоқол” ва “назоратчи” (ёки “епископ”) атамаларининг орасидаги муносабатларни синчиковлик билан аниқлаш мақсадида уларнинг Чўпонлик Мактубларида қандай ишлатилишига диққатни жамлайди. Кўп деноминациялар диаконлик мартабаси (диаконнинг аниқ вазифаси деноминациялар орасида фарқланишига ва кўпгина деноминацияларда архидиакон мартабаси йўқ бўлишига қарамасдан) каломга мос эканлиги ва шунинг учун ҳам, юритилиши кераклигига қўшилишади. “Хушхабарчи” лавозими муҳим бўлса-да, элчилик (миссионерлик)ка ўхшаб, унга “жамоатдаги” лавозим сифатида қаралмайди, зеро хушхабарчининг вазифаси жамоатдан ташқарида хизмат қилиш ҳисобланади. Ҳаворийлик ва пайғамбарлик хизматларига доир эса, Павлус Эфесликларга 2:20да аниқ қилиб ёзадики, улар асос солувчи хизмат сифатида жамоатга берилган ва шунинг учун, бугунги кунда берилмайди. Лекин, бошқа жамоат хизматлари-чи? Каломий модел чўпонлар, катта чўпонлар, оқсоқоллар, назоратчилар, епископлар, архиепископлар ва папаларни ўз ичига оладими? Чўпонлик Мактубларидаги далилларга асосланадиган бўлсак, диаконлик хизматидан ташқари Янги Аҳддаги фақатгина битта жамоат хизмати бўлганини, ва бу чўпон, оқсоқол ёки назоратчи (етакчи) хизмати эканлигини кўришимиз мумкин.

“Чўпон” (“pastor”) сўзи Чўпонлик Мактубларида учрамаса-да, у оқсоқол ёки назоратчи (етакчи) каби бир хил мартабани билдириши аниқ ва равшан. Янги Аҳддаги фақатгина битта матнда жамоатдаги мартабани англатиш учун бу атама ишлатилган. Эфесликларга 4:11да таъкидланадики, “Масиҳ баъзиларни ҳаворий, баъзиларни эса пайғамбар, баъзиларни Хушхабар воизи, яна бошқаларни жамоатларнинг чўпонларию устозлари қилиб тайинлади.” Ушбу матнда “чўпон” сўзи “устоз” сўзи билан жуфт ҳолда ишлатилган, улар биргаликда битта хизмат/мартабани билдиришади. “Чўпон” (poimon) отидан фарқли равишда, “чўпонлик қилмоқ” ёки “яхши боқмоқ” (poimaino) феъли кўпроқ учрайди. Бу изланишнинг эътиборли жиҳати шундаки, феъл шакли (чўпонлик қилмоқ) одатда, оқсоқоллар ва назоратчи (етакчи) ларга берилган вазифаларга нисбатан ишлатилган. Мисол учун, Ҳаворийлар 20-бобда Павлус “оқсоқоллар”ни (17-оят) чақириб, уларга “Ўзларингизни эҳтиёт қилинглар, сурувни [поимнион] ҳам эҳтиёт қилинглар”, деб айтади, чунки улар “оқсоқоллар” сифатида тайинланганлар ва “Худонинг жамоатига чўпон бўлишга [poimainein]” чақирилганлар (28-оят). Шу тарзда, Бутрус “оқсоқоллар”га (1 Бут 5:1) “назоратингиздаги Худонинг сурувини [поимнион] яхши боқинглар [поиманате]”, деб насиҳат қилади (1 Бут 5:3). “Чўпонлик қилиш/яхши боқиш” феъли “оқсоқол/назоратчи (етакчи)“нинг вазифаси экан, бундай шахс нима учун “чўпон” деб аталган бўлиши мумкинлигини кўриш қийин эмас. Чўпонлар ёки оқсоқол/назоратчи (етакчи) ларга фақатгина чўпонлик қилиш вазифаси берилмаган, улар, шу билан бирга, жамоатга таълим берадиган шахслардир (Эфес 4:11; 1 Тим 3:2; 5:17). Шунинг учун, биз чўпонлик хизмати оқсоқоллик ёки назоратчилик (етакчилик) хизмати билан бир хил эканлигига амин бўлишимиз мумкин, бунга етарлича асос бор. Чўпон атамаси жамоатдаги етакчиликка доир 1 Тимўтий ва Титусдаги матнларда тилга олинмаганлиги туфайли бу нуқтаи назар мустаҳкамланади.

Лекин, бугунги кунда оқсоқоллик мартабаси ростдан ҳам назоратчи (етакчи)лик ёки епископлик мартабаси билан бир хил эканлиги бўйича кўплаб баҳс-мунозаралар олиб борилмоқда. ХIХ асрнинг кўпгина олимлари бу мунозара тугади дея тахмин қилишган. Мисол учун, Ж. Б. Лайтфут ўзининг Филиппиликлар мактуби бўйича ёзган шарҳининг иловасидаги мунозарасида у Янги Аҳддаги “оқсоқол” ва “назоратчи” (етакчи) сўзлари синоним атамалар эканлигига нима учун ишониши ҳақида атрофлича тушунтириб берган. У ишонч билан қуйидагича таъкидлайди:

Ҳозирда ҳар хил фикрларга эга бўлган теологлар томонидан, умуман, тан олинган факт шуки, Янги Аҳд тилида жамоатдаги бир хил мартаба ўзаро ҳеч қандай фарқларсиз “епископ” (episkopos) ва “оқсоқол” ёки “пресвитер” (presbuteros) деб аталган.

Шунга қарамай, яқин кунларда кўпчиликнинг фикри ўзгарди. Кўплар муқобил нуқтаи назарлар таклиф қилиб, олдинги келишувни сўроқ остига олишди. Бир неча сабаблар  анъанавий қарашнинг ўзгаришига олиб келди.

1. Чўпонлик Мактубларида “назоратчи” (ўзбекча таржимада “етакчи”) ҳар доим бирликда келган, “оқсоқоллар” эса, ҳар доим кўпликда (1 Тим 5:19дан ташқари). “Етакчи” атамасининг бирликда ишлатилиши, айниқса, 1 Тимўтий 3:8даги “хизматчилар” (диаконлар) атамасининг кўпликда ишлатилиши нисбати билан яққол ажралиб туради.
2. 1 Тимўтий 3:2да ҳам, Титус 1:7да ҳам, “назоратчи” (оқсоқол) (ton episkopon) аниқ артиклни ўз ичига олади, эҳтимол, бу битта назоратчининг бошқа оқсоқоллардан юқорироқлигини билдиради.
3. Таълим бериш барча оқсоқолларнинг жавобгарлигидир (1 Тим 3:2; Титус 1:9), лекин, кўриниб турибдики, оқсоқоллардан фақатгина баъзилари бу жавобгарликка эгадирлар (1 Тим 5:17).
4. Назоратчи (етакчи) ва диаконлар тилга олинган жойларда оқсоқоллар тилга олинмаган ва оқсоқоллар тилга олинган жойларда назоратчи (етакчи) ва диаконлар (хизматчилар) тилга олинмаган (Титус 1:5-7дан ташқари). Бу каби ишлатилиш шуни кўрсатадики, атамалар, аслида, ўзаро алмашса бўладиган тарзда ишлатилмаган, зеро улар бир хил контекстларда ишлатилмаган.
5. Кимдир битта мартаба учун иккита ҳар хил атамалар ишлатилишини кутмайди.
6. Иккинчи асрга келиб монархал епископликнинг ривожланиши Чўпонлик Мактубларида аллақачон бунинг бошланғич шаклини учратиш мумкинлигига ишора қилади. Баъзилар Чўпонлик Мактубларида назоратчини (етакчи ёки оқсоқол) монархал епископлар билан тенглаштириш кераклигини таъкидласа, кўпчилик эса, уни бундай тизим ривожининг бошланишига тенглаштиришади.
7. Чўпонлик Мактублари жамоатларга эмас, шахсларга мурожаат қилганлиги сабабли, баъзилар Тимўтий ва Титус монархал епископликнинг тимсолини билдиришини таъкидлашади.

Юқоридаги эътирозларга асосланган ҳолда, бугунги кунда кўпгина олимлар оқсоқол ва назоратчи (етакчи) атамалари Чўпонлик Мактубларидаги битта лавозимга нисбатан ишлатилганини рад этишади. Иккала атама битта мартабани билдиришини таъкидлашда давом этаётганлар ўз қарашларини ҳимоя қилиш учун, одатда, Лайтфутнинг сўзларига иқтибос келтиришади, улар ўз нуқтаи назарларини тасдиқлаш учун фақатгина юзаки уриниб кўришади. Шунинг учун, бу мақоланинг мақсади Чўпонлик Мактубларида “оқсоқол” ва “назоратчи” (“етакчи”) атамалари бир хил лавозимга нисбатан ишлатилганини кўрсатишдир. Биз учта матнни батафсил текшириб чиқамиз, негаки уларда оқсоқол ва/ёки назоратчи (етакчи) атамалари ишлатилган: Титус 1:5–9; 1 Тимўтий 3:1–7 ва 1 Тимўтий 5:17–25. Титус 1 Тимўтийга қараганда камроқ ривожлантирилган экклесиастик тузилмани намоён этгани учун биз аввал Павлуснинг Титусга ёзган мактубини муҳокама қиламиз.

ТИТУС 1:5–9

Қолган ишларни битиришинг учун мен сени Крит оролида қолдирган эдим. Сенга буюрганимдек, оролнинг ҳар бир шаҳридаги имонлилар жамоати устидан оқсоқоллар тайинлагин. Жамоат оқсоқоли яхши ном чиқарган бўлиши шарт. У ўз хотинига вафодор бўлсин. Унинг фарзандлари имонли бўлиб, шалоқлик ва итоатсизлик айбидан холи бўлишсин. Зеро, жамоат етакчиси Худонинг хонадонини бошқарувчи сифатида камчиликсиз бўлиши лозим, яъни у такаббур, жаҳлдор, майхўр, зўравон ёки пулпараст эмас. . . .  (Титус 1:5–7)

Бу парча бўйича сўралиши мумкин бўлган кўпгина саволлар бор бўлса-да, бу изланишимиздаги марказий сўзлар “оқсоқол” ва “етакчи” атамалари ўртасидаги алоқадир. Бу матнни бир ўқишда муаллиф бу атамаларни битта лавозимга нисбатан ишлатгандек кўринади (“оқсоқоллар тайинлагин. . . Зеро, жамоат етакчиси”). Шунга қарамай, кўпчилик бундай ўқиш юзаки деб таъкидлайди, негаки бу ерда оқсоқол кўплиликда ишлатилган, етакчи эса бирликда. Шу тариқа, кўпчилик бу матн оқсоқоллар кенгаши ёки пресвитерликка қараганда юқорироқ мартаба ёки лавозимга эга бўлган битта назоратчи (етакчи) ни ёки епископни ифодалашига ишонади. Шунга қарамай, Титус 1:5–7да келтирилган оқсоқоллик ва етакчилик лавозимларини тенглаштиришни исботловчи жуда қизиқарли сабаблар бор.

Биринчидан, 7-оятдаги “зеро” боғловчиси (gar) Павлуснинг битта лавозим ҳақида гапираётганини кўрсатади. Агар етакчи алоҳида лавозимни билдирса, унда “зеро” боғловчисининг ишлатилиши тушунарсиз ҳол. Оқсоқоллар маълум хислатларга эга бўлиб, айбсиз бўлишлари лозим. Зеро (гар), жамоат етакчиси Худо хонадонининг бошқарувчисидир. Уилиам Моунс (Янги Аҳд бўйича олим) “зеро” (гар)нинг ишлатилиши “муҳокамани ўзаро боғлайди ва етакчилар оқсоқоллардан алоҳида бошқа лавозим эканлиги ишорасига қарши чиқади”, дея тўғри таъкидлайди. Иккинчидан, 6-оятда кўпликнинг бирликка ўзгариши содир бўлади, яъни оқсоқол сўзи бирликда ишлатилади, шунинг учун, биз бирлик шаклининг 7-оятда ҳам давом этиши ва етакчининг бирликда келишидан ҳайратланмаслигимиз керак. Учинчидан, талабларни санаб ўтишда бирлик шаклидан фойдаланиш табиийдир, негаки ҳар бир оқсоқол/етакчи шахсан ўзи (алоҳида) бу хислатларга эга бўлиши керак. Шунинг учун, бирлик шакли – ушбу санаб ўтилган хислатларга эга бўлган ҳар бир кишини билдирадиган умумлаштирувчи бирликдир.

Тўртинчидан, Павлус учун бирликдаги ва кўпликдаги умумлаштирувчи отларни ўзаро алмаштириб ишлатиш ноодатий эмас, хусусан, Чўпонлик Мактублари ичида. Мисол учун, 1 Тимўтий 2:8 Павлус “эркаклар”га мурожаат қилади, лекин кейин 12-оятда “эркак” бирликда ишлатилади. Шунингдек, 1 Тимўтий 2:9да Павлус “аёллар”га соддагина, дид билан кийинишни насиҳат қилади, лекин 11 оятда у “Хотин сокин табиатли бўлсин”, деб айтади. 1 Тимўтий 2:15да бу тамойилга яна мисол келтирилган. Павлус “у бола туғиш орқали нажотга эришади, агар улар камтару бамаъни бўлишса, Масиҳга бўлган имонда собит қолиб, меҳр–оқибатли бўлиб, тақводор ҳаёт кечиришса” (инглизча матндан тўғридан-тўғри таржима), деб аёлларнинг роли ҳақидаги муҳокамасига хулоса ясайди. Павлус битта гапнинг ўзида бирликдан кўпликка ўтяпти. Худди шу тамойил 1 Тимўтий 5-бобда ҳам учрайди. 1-оятда Павлус Тимўтийга ёши катта одамга қаттиқ гапирмасликни, уни отаси сифатида кўриб, ҳурмат билан насиҳат қилишни, ёшларга укаларидек муносабатда бўлишни буюради. Бундан ташқари, худди шу бобнинг 3 ва 4-оятида, Павлус жамоатга “суянчиғи йўқ бева хотинларга ғамхўрлик” қилишларини эслатади ва кейин “агар беванинг болалари ёки набиралари бўлса….”, деб давом этади. 11-оятда у “бева қолган ёшроқ хотинлар” ҳақида гапирганда кўплик шаклига қайтади. Шуни таъкидлаш жоизки, бевалар ҳақидаги ушбу парча алоҳида аҳамиятга эга, чунки бу парча, Титус 1га ўхшаб, маълум бир ўрин учун керак бўладиган хислатларни ёритиб беради. Ва ниҳоят, 1 Тимўтий 5:17да имонлилар жамоатини яхши бошқараётган “оқсоқоллар” ҳурматга сазовордирлар, деб айтилади. Шунга қарамай, 19-оятда икки ёки уч гувоҳ бўлмаса, ҳеч бир “оқсоқол”га қўйилган айбловни қабул қилмаслигимиз ҳақида айтилган. Кейин 20-оятда “гуноҳ қилиб юрган оқсоқоллар” ҳақида гапирилади. Чўпонлик Мактубларида учрайдиган ушбу тамойилга асосланган ҳолда, муаллиф аввал “оқсоқоллар” деб кўпликда гапиргани, кейин эса, “етакчи” (назоратчи) деб бирликда гапирганини кўриб ҳайрон бўлмаслигимиз керак.

Бешинчидан, Чўпонлик Мактублари муаллифи Юнонзабон (Эллинистик) дунёда учраган яхши хислатлар рўйхатига ўхшаш олдиндан шаклланган анъана бўлагидан фойдаланаётган бўлиши мумкин. Агар анъана бирликдаги “етакчи”ни ўз ичига олган бўлса, унда тескари тарзда қилгандан кўра матнни анъанага мослаштириш табиийроқ бўлади. Титус 1 ва 1 Тимўтий 3даги рўйхатлар бир-бирига шунчалик ўхшашлиги бу хулосани қўллаб-қувватлайди. Мисол учун, хислатлар жуда ўхшаш шаклда бошланади:

Зеро, жамоат етакчиси … камчиликсиз бўлиши лозим (Титус 1:7)
Бундай олижаноб вазифага тайинланадиган инсон камчиликсиз бўлиши шарт (Ўзбекча таржимада “яхши ном чиқарган бўлиши шарт”, деб таржима қилинган; 1 Тим 3:2)

Шу билан бирга, бир хил талаб ҳар бир рўйхатнинг бошида жойлашган (“ўз хотинига вафодор,” Титус 1:6; 1 Тим 3:2). Бундан ташқари, рўйхатлардаги кейинги элементларни, одатда, таққослаш мумкин. Олдиндан шаклланган лавозим кодексидан фойдаланиш Титус Мактубининг муаллифи нима учун аниқ артиклни (“ton episkopon” етакчи, назоратчи) ишлатганини ҳам изоҳлаши мумкин.

Агар одиндан шаклланиб келган анъаналари ишлатилган бўлса, нима учун хислатлар рўйхатлари бир хил эмас? Мисол учун, нега 1 Тимўтийдаги рўйхатда “эндигина имонга келган одам етакчи бўлмасин”, деб ёзилган (3:6) Титусдаги рўйхатда эса, бу тушириб қолдирилган? Бундай туширилиб қолдириш, Критдаги жамоатларнинг шаклланиши илк босқичини бошдан кечираётгани сабабли, зарурий ўзгартирилиш бўлиши мумкин. Ўшанда, нисбатан яқинда имонга келганлар ёшроқ жамоатлардаги етакчилик лавозимлари учун керак бўлишган.

Олтинчидан, Титус 1нинг 1 Тимўтий 3 билан қуйидаги таққосланишига асосланиб Критдаги жамоат нисбатан ёшроқ жамоат бўлганлиги кўринади: (а) яқинда имонга келган бўлмаслиги кераклиги хислатининг тушириб қолдирилиши. (b) Диаконлар учун талаб этиладиган хислатлар берилмаганлиги. (c) Титусга оқсоқолларни тайинлаш буюрилган, лекин бу кўрсатма 1 Тимўтийда учрамайди, негаки Эфесдаги жамоат аллақачон ўзининг оқсоқолларига эга эди. Афтидан, Павлус Титус билан Критда бўлган, бироқ оқсоқолларни тайинлашдан олдин у ерни тарк этишга мажбур бўлган (Ҳав. 14:23). (d) 1 Тимўтий 5:17–25да сўз юритилган ёмон оқсоқолни фош этиш ҳақидаги муҳокама Титусда учрамайди, бу уларда ҳали оқсоқоллар бўлмаганига яна бир марта ишора қилади. (e) Титусда бевалар бўйича кўрсатмалар тилга олинмаган (1 Тим 5:3–16га қаранг). Шунинг учун, агар Критдаги жамоатлар нисбатан ёш бўлган бўлишса, бу жамоатлар ривожланган монархал епископлик консепсияси устида ишлаши қай даражада ҳақиқатга яқин?

Ниҳоят, Янги Аҳдда муаллиф оқсоқол атамасини ишлатиб турган бир пайтда етакчи атамасига ўтиб кетган ўхшаш ҳолатлар бор, бу атамаларнинг ўзаро алмашган ҳолда ишлатилганлигини кўрсатади. Ҳав. 20да Павлус Эфеслик оқсоқолларни уларга ўз ишлари бўйича насиҳатлар бериш учун чақиртиради (Ҳав. 20:17). У уларни ўзларини ҳамда сурувни эҳтиёт қилишга чақиради, негаки Муқаддас Руҳ уларни Худонинг сурувига чўпонлик қилиш учун назоратчи (етакчи) [епископоус] қилган (Ҳав. 20:28). Луқо аввал Павлус уларни оқсоқоллар деб атаганини ёзиб қолдиради, кейин эса, Павлус уларга етакчилар (назоратчилар) деб мурожаат қилади (У Эфесга хабар юбориб, имонлилар жамоатининг оқсоқолларига… Муқаддас Руҳ уларни етакчилар [назоратчилар] қилди). Оқсоқол ва назоратчи (етакчи) ўртасидаги яна бир яқин алоқадорликка мисол 1 Бутрус 5:1–2 да берилган, унда, “Эй жамоат оқсоқоллари, энди сизларга бир насиҳатим бор. … Назоратингиздаги (ёки назоратчилар сифатида хизмат қилиб, [инглизчадан таржима]) Худонинг сурувини яхши боқинглар”, дейилади.

Юқоридаги далилларга асосланадиган бўлсак, “оқсоқол” ва “етакчи” (назоратчи) атамалари Титус 1-бобда битта лавозимга нисбатан ишлатилганлигини қўллаб-қувватлаш тўғри бўлади.

1 ТИМЎТИЙ 3:1–7; 5:17–25

Титус 1 матнида бўлганидек, бу қисмда диққат-еътибор муҳокама остидаги оятларни талқин қилмай, балки, оқсоқол ва назоратчи (етакчи) ўртасидаги алоқанинг ўзига хослигини ойдинлаштирган жиҳатларни чуқурроқ ўрганамиз. Хусусан, улардан бири ушбу мактубда оқсоқол ва етакчи атамалари битта лавозимга нисбатан ишлатилганини намойиш этишдан иборат. Титус 1:5-7га нисбатан келтирилган иддаоларга ўхшаб, 1 Тимўтий 3:1-2да ишлатилган “етакчи” (назоратчи) ҳамда 1 Тимўтий 5:17да ишлатилган “оқсоқол” атамалари иккита алоҳида лавозимни ифодалашини тез-тез таъкидлашади. Шунга қарамай, Павлус бу икки атамаларни битта лавозимга нисбатан ишлатишига доир муҳим далиллар бор.

Биринчидан, 1 Тимўтий 3:2даги “етакчи” (ton episkopon) сўзининг бирлик шакли умумлаштирувчи бирлик бўлиши мумкин. Бу шуни англатадики, муаллиф ҳар бир жамоатда фақатгина битта “етакчи” бўлишини айтмаяпти, лекин етакчиларга бир синф сифатида қаралганлигини ифодалаш учун умумлаштирувчи бирлик шаклидан фойдаланилган. Титус 1:5-7да бўлгани каби “етакчи” сўзининг бирликда ишлатилишига ундан олдинги гапдаги бирлик шакли “инсон” (ei tis – бирор киши) таъсир қилган бўлиши мумкин (1 Тим 3:1). 1 Тимўтий 2:8–3:16даги контекст ҳам “етакчи” сўзининг бирлик шаклини умумлаштирувчи бирлик сифатида талқил қилиш тарафдоридир, негаки унда бошқа умумлаштирувчи бирликлар ишлатилган. Бундан ташқари, “етакчи” (назоратчи) атамаси Чўпонлик Мактубларида ҳар доим бирлик кўринишида келиши аргументи кучсиз аргументдир, чунки у фақатгина уч марта учрайди, у ҳам бўлса худди шу битта контекстда (1 Тим 3:1, 2; Титус 1:7).

Иккинчидан, агар етакчи ва оқсоқол иккита бошқа-бошқа лавозим бўлганида Павлус 1 Тимўтийда оқсоқолларга доир хислатларни айниқса, оқсоқоллик лавозимини эгаллайдиган одамнинг характери ўта муҳим эканлигини инобатга оладиган бўлсак, уларни умуман тилга олмаслиги ғалати бўларди. Мисол учун, 1 Тимўтий 5:22да Павлус Тимўтийни бирор одамни жамоат оқсоқоли вазифасига тайинлашга шошилмасликка чақиради, негаки бу лавозим фақатгина талаб этилган хислатларга мос келадиган шахслар томонидан эгалланиши керак (4:14; 2 Тим 1:6). Агар оқсоқоллик етакчиликдан алоҳида бошқа лавозим бўлганида, бундай муҳим лавозим учун талаб этиладиган хислатлар санаб ўтилган бўлар эди.

Учинчидан, ҳеч бир жойда учта лавозим (оқсоқол, етакчи ва диакон [хизматчи]) биргаликда тилга олинмаган ва бу уч поғонали жамоат (экклесиастик) тизими Чўпонлик Мактублари учун бегона эканлигига ишора қилади. Бошқа томондан, Игнатиус мактублари монархал епископлик ва пресвитерлик ўртасидаги аниқ фарқни кўрсатиб беради. Яъни, биринчи марта епископ, пресвитер ва диаконлардан иборат бўлган уч поғонали экклесиастик тизимни Игнатиус мактубларида кўрамиз. Мисол учун, Игнатиус ўз ўқувчиларига шундай дейди:

Ҳар бир нарсани Худонинг уйғунлигида қилишга интилинг, епископ Худонинг ўрнига, пресвитерлар ҳаворийлар кенгаши ўрнига раъслик қилсин, диаконлар эса, мен учун энг азиздирлар, негаки уларга Исо Масиҳнинг хизмати ишониб топширилган (Магн. 6:1).

Игнатиус учун, етакчи осоқоллар кенгашидан яққол фарқланадиган лавозим бўлиб, шаҳар-жамоатининг ягона боши ҳисобланади.

Тўртинчидан, хислатларнинг берилганлиги ва вазифаларнинг берилмаганлиги ҳам бу мактубни кейинроқ, монархал епископликнинг кўпроқ ривожланган тизими контекстида кўришга қарши чиқади. Ягона истисно шундан иборатки, назоратчи (етакчи) “таълим беришга қобилиятли” бўлиши керак. Лекин, Моунснинг таъкидлашича, “таълим бериш қобилияти ва намунавий характер Павлус таърифлаган жамоатлардан ташқаридаги ривожланишларга ишора қилмайди.” Назоратчи (етакчи) нинг ваколати ҳақида Муқаддас Китобнинг ичига кирувчи мактублар ёки китобларнинг ҳеч бир жойида, кейинги канон бўлмаган мактубларда урғу берилганига ўхшаб, урғу берилмаган. Баъзилар эътироз билдириб қуйидагиларни айтишади: етакчининг ваколати “Тимўтий” (ёки “Титус”) намоён этган лавозимда кўриш мумкин. Тимўтийга берилган барча ваколатга монархал епископга бериладиган ваколат сифатида қаралиши керак, монархал епископ бу лавозимнинг ҳақиқий давомчиси ҳисобланади. Бу нуқтаи назарга битта далил шуки, Титус 1:9да назоратчи (етакчи) қаршилик қилувчиларни “фош эта оладиган” (елегчеин) шахс бўлиши кутилган. Шунга қарамай, 1 Тимўтий 5:20да “Тимўтийга” гуноҳ қилиб юрган оқсоқолларни ҳамманинг олдида “фош қилиш” (elegche) айтилган. Агар назоратчи (етакчи) да фош этиш вазифаси бор бўлса, унда 1 Тимўтий адресати етакчи эканлиги хулоса қилинади, негаки унга гуноҳ қилиб юрганларни фош этиш буюрилган.

Тимўтий ва Титус, аслида, монархал епископни билдириши ҳақидаги назария бир неча гумонли тахминларга асосланган. Биринчидан, Павлус бу мактубларнинг муаллифи бўлмаган, кейинги шогирд Павлус номидан ёзган, дея тахмин қилинади. Иккинчидан, муаллиф Тимўтий ва Титусга ёзмаяпти, балки монархал епископга мурожаат қилиш учун, шунчаки, ўша исмлардан фойдаланаяпти, дея тахмин қилинади. Учинчидан, Тимўтий ва Титусга берилган ваколат, аслида, монархал епископга берилганлигини билдиради, дея тахмин қилинади. Охир-оқибатда, ҳеч нарса кўзга кўрингандай эмас, балки, ҳамма нарса тахминий қайта қуриш ичида ҳамма нарса қайта талқин қилиниб чиқилган бўлиб қолади. Тимўтий ва Титус Павлуснинг ҳаворийлик вакиллари бўлиб, Павлус томонидан унинг ваколати остидаги жамоатлар Масиҳнинг хушхабарига содиқ қолишларини кўриш учун уларга вақтинчалик ваколат берилган. Уларни шу тарзда кўриш энг тўғри бўлади.

Бундан ташқари, Игнатиусда, жамоатнинг ягона етакчиси сифатида епископга берилган ваколат ҳатто Тимўтий ва Титусга берилган ваколатдан ҳам юқорироқдир. Игнатиус ўзининг Смирналикларга ёзган мактубида шундай дейди:

Исо Масиҳ Отага эргашган каби, ҳаммаларингиз епископга эргашишларингиз керак. . . . Жамоатга доир қилиниши керак бўлган ҳеч бир ишни епископнинг иштирокисиз қилмасин. Фақатгина епископ (ёки унинг ўзи тайинлаган шахс) ваколати остидаги Қутлуғ Кечлик ҳақиқий ҳисобланиши керак. Епископ қаерда кўринса, ўша ерда жамоат бўлсин. . . . Чўмдирилиш ёки севги зиёфати (agape) епископсиз ўтказилишига рухсат берилмайди. Лекин, у мақуллаган ҳар бир нарса, Худога ҳам маъқулдир, токи сиз қиладиган ҳар бир нарса ишончли ва ҳақиқий бўлсин. . . . Худо ва епископни тан олиш яхшидир. Епископни ҳурмат қилган одам Худо томонидан эъзозланган ҳисобланади; бирор киши епископни хабардор қилмасдан бирор иш қилса, у шайтонга хизмат қилаётган бўлади (Смирн. 8:1–9:1).

Қайсидир бошқа жойда ўқиймизки, “Худога ва Исо Масиҳга тегишли бўлган барча епископ билан бирга” ва епископ “Раббийнинг Ўзи каби” эъзозланиши керак. Чўпонлик Мактубларининг ҳеч бирида Тимўтий ва Титусга бўйсуниш Худога бўйсуниш билан тенглаштирилганини кўрмаймиз. Чўпонлик Мактубларидаги урғу Тимўтий ва Титус томонидан ўргатилган ҳақиқий хушхабарга аниқ итоаткорликда бўлишга қаратилган, лавозимни эгаллаб турган шахсга эмас. Чўпонлик Мактубларини Игнатиус гаплари билан таққослаб бўлгандан кейин, Моунс шундай изоҳ қолдиради: “Ўхшашликлар шу даражада сохтаки, ва фарқлар шу даражада чуқурки, бу Чўпонлик Мактублари иккинчи асрга тегишли эмаслиги ва аслида, жамоатнинг таъсис этилган ривожининг анча эртароқ босқичини акс эттиришини қўллаб-қувватлайдиган энг кучли баҳслардан бирига айланади.”

Бешинчидан, оқсоқоллар ва етакчилар жамоатда бир хил вазифага эга эканликлари (бошқариш) айтилиши ҳам иккита атама битта лавозимга нисбатан ишлатилганига ишора қилади. Биринчи Тимўтий 3:4–5да таъкидланадики, етакчи жамоат ҳақида ғамхўрлик қилишга мос деб саналишидан олдин у ўз хонадонини яхши “бошқарадиган” (проистçми) бўлиши лозим (Рим 12:8; 1 Сал. 5:12). Шу билан бирга, 1 Тимўтий 5:17да жамоатни яхши “бошқараётган” (проистçми) оқсоқоллар ҳақида гапирилган. Охирги оят бўйича кўп баҳс-мунозара қилинган бўлса-да, бошқа ҳеч бир жойда баъзи оқсоқоллар бошқармаслиги ҳақида ишора қилинмаган.

Олтинчидан, назоратчи (етакчи) “таълим беришга қобилиятли” (1 Тим 3:2; Титус 1:9)  бўлиши керак экан ва фақатгина баъзи оқсоқоллар “астойдил ваъз айтиб, таълим бераётган” (1 Тим 5:17) экан, бу фақатгина таълим берадиган оқсоқолларга “етакчи” (назоратчи) унвони берилганлигига ишора қилади, дея таъкидлашади. Шунга қарамай, бу талқин бир хил лавозимдагилар орасида баъзилари маълум бир соҳаларда (масалан, таълим бериш соҳасида) кўпроқ инъомга эга бўлган бўлишлари мумкинлигини тан олмайди. Шу билан бирга, агар 1 Тимўтий 3:2–7 ва Титус 1:7–9 олдиндан шаклланган анъанавий кодексларни англатса, “унда вазифаларини бажаришга алоқадор талаблар ўзига хос бўлиши назарда тутилган деб, яъни, умуман олганда лавозимга алоқадор, лекин бу лавозимдаги ҳар бир шахс эга бўлиш шарт эмас, деб айтиш нотўғридир, ҳеч бўлмаганда, 1 Тим 5:17 бўйича бундай эмас.” Қоида бўйича, бу лавозим учун ҳар бир номзод таълим бериш бўйича баъзи бир қобилиятларга эга бўлиши талаб этилган.

Моунснинг таъкидлашича, “жамоатни яхши бошқарадиган … оқсоқоллар” (1 Тим 5:17) ибораси фақатгина битта лавозимни назарда тутган ҳолда, қуйидаги тарзларда талқин қилиниши мумкин: (а) “Барча оқсоқоллар таълим беришга қобилиятли бўлиши кераклигини таъкидлаган ҳолда, Павлус ҳозирда таълим бераётган ва таълим бермаётганларга асосланиб уларни бўлган бўлиши мумкин. Эҳтимол, … [баъзи] етакчилар (назоратчилар) нинг бошқа жавобгарликлари туфайли айнан таълим бериш бўйича сарфлаган вақтларининг миқдори ҳар хил бўлишига тўғри келган ва бу насиҳат ўша фаол (астойдил) ваъз айтаётган оқсоқолларга нисбатан айтилган.” (b) Бу ибора “ҳозирда бошқа йўллар билан етакчилик қилаётган (шунга қарамай, рақиблари билан ҳам, жамоатдаги бошқа аъзолар билан яккама-якка таълим беришга улгураётган) қобилиятли устозларга нисбатан, ‘астойдил ваъз айтиб таълим бераётган’ ибораси эса, ҳозирда жамоатга умумий тарзда таълим бераётганларга нисбатан қўлланилиши мумкин.” (c) “Бўлиниш таълим бера олиш ва таълим бериш учун алоҳида истеъдодга эга бўлишга асосланган бўлиши мумкин, яъни, оқсоқолларни қобилияти ва истеъдодига асосланиб бўлишган ва кўпроқ истеъдодга эга бўлган жамоавий йиғилишларда кўпроқ гапирган деб тахмин қилиш мумкин.”

Бундан ташқари, юнонча “малиста” сўзини “хусусан” эмас, “яъни” деб таржима қилиш эҳтимоллиги ҳам бор. Унда бу оят қуйидагича ўқилади: “Имонлилар жамоатини яхши бошқараётган, яъни, астойдил ваъз айтиб, таълим бераётган оқсоқоллар ҳурматга сазовордирлар, улар қилган меҳнатларига яраша тақдирлансинлар.” Ушбу ҳолатда Павлус яхши бошқарадиганлар ва яхши бошқаришга қўшимча равишда, ваъз айтиб, таълим берадиганлар ўртасида фарқ ясаётгани йўқ. Аксинча, яхши бошқарадиганлар худди шу таълим бериб, ваъз айтадиганлардир (Павлус айтмоқчики, оқсоқоллар таълим бериш ва ваъз айтиш орқали жамоатни яхши бошқарадилар). Бу талқин муаллифнинг таълим аҳамиятига берган урғусига тўғри келади ва бунда оқсоқолларни уч табақага бўлишни тасаввур қилиш қийин.

Шунга қарамай, ҳатто шу талқин билан ҳам оқсоқолларнинг икки тури ўртасида фарқ ясаш мумкин. Агар “яхши бошқариш” “астойдил ваъз айтиш ва таълим бериш”ни билдирса, унда ҳали ҳам яхши бошқарадиган (яъни, ваъз айтадиган ва таълим берадиган) ҳамда яхши бошқармайдиган (яъни, ваъз айтмайдиган ва таълим бермайдиган) лар ўртасида фарқ ясаш мумкин. Мисол учун, Кнайтнинг таъкидлашича, Павлус “таълим беришга қобилиятли бўлиши керак бўлган оқсоқолларга таққослаганда, таълим беришга Худо томонидан берилган алоҳида инъомга эга бўлганлардан иборат оқсоқолларнинг кичикроқ гуруҳи ҳақида гапираётган кўринади”. Лекин, Павлус умуман барча оқсоқоллар ҳақида гапираётган бўлиши ва кичикроқ гуруҳга ажратишни кўзламаётган бўлиши ҳам эҳтимолдан холи эмас. Бу оят қандай талқин қилинишидан қатъий назар, у бировдан бу ерда иккита лавозимни кўришни сира талаб этмайди. Бу матн, кўпи билан, битта аниқ лавозим ичидаги вазифаларнинг фарқини ифодалайди.

Еттинчидан, битта лавозим учун иккита атама берилганининг сабаби бу атамаларнинг одатий ишлатилиши билан тушунтириш мумкин: оқсоқол кўпроқ характернинг таърифи бўлса, назоратчи (етакчи) кўпроқ вазифанинг таърифи ҳисобланади. Азалдан, ҳар хил жамоатлар бир атамани бошқасидан афзал кўришган. Яҳудий жамоатлар, афтдан, оқсоқол атамасини ёқтиришган, ғайрияҳудий жамоатлар эса, назоратчи (етакчи) атамасини ёқтиришган. Вақт ўтиши билан, бу икки атама худди шу жамоатларда ишлатила бошланган ва ўзаро алмашган ҳолда ишлатилган бўлиши мумкин, негаки улар жамоатнинг етакчиларини билдирган. Ҳар бир атама ўзида муҳим тагмаънога эга бўлганлиги сабабли иккаласи ҳам қолган. Оқсоқол ўзида доно, етук назоратчи маъносини ўзида акс эттирган ва жамоадагилар томонидан эъзозланган ва ҳурмат қилинган. Назоратчи атамаси кўпроқ шахснинг жамоат устидан “назорат”ни таъминлаш вазифаси ҳақида гапиради. Бу атама ўз қарамоғидагилар устидан кузатув олиб бориш ва ҳимоя қилиш ғоясини ўзида мужассам этади.

ХУЛОСА

Мақола муаллифи оқсоқол ва назоратчи атамалари Чўпонлик Мактубларида битта лавозимга нисбатан ишлатилганини кўрсатиб беришга уринган. Агар бу таҳлил ростдан ҳам тўғри бўлса, унда бу бўйича баъзи хулосалар ясаш мумкин.

Биринчидан, жамоат фақатгина икки турдаги хизматчилар томонидан бошқарилиши керак: оқсоқоллар/назоратчилар ҳамда диаконлар. Деярли барча олимлар уч табақали жамоат тизими (назоратчи, оқсоқол ва диакон) кейинчалик юзага келган ва шунинг учун Янги Аҳд ҳужжатларига бегона, деган фикрга қўшилишади. Оқсоқол ва назоратчи атамалари ўртасида фарқ яшаш учун далиллар, шунчаки, етарли эмас. Шунга қарамай, тан олиш керакки, Янги Аҳдда универсал жамоат бошқаруви берилмаган, негаки жамоатнинг шаклланиши/ривожи вақт ва жойга қараб фарқланган, Чўпонлик Мактублари ёзилган пайтда фақатгина иккита жамоат лавозими бўлганлиги маълум.

Иккинчидан, жамоат оқсоқоллар/назоратчилар кўплиги томонидан бошқарилиши керак. Янги Аҳдда “оқсоқоллар” атамаси ишлатилган ҳар бир ҳолатда у кўплик кўринишида учрайди (1 Тим 5:19дан ташқари). Бу Янги Аҳд жамоати битта шахс томонидан эмас, балки талабларга жавоб бера оладиган етакчилар гуруҳи томонидан бошқарилганлиги ғоясини илгари суради. Маҳаллий жамоат унинг ичида битта етакчи ягона ҳокимиятга/ваколатга эга бўладиган кўринишдаги тузилмага эга бўлмаслиги керак. Каломий намунага биноан, жамоат бошқаруви бир гуруҳ қобилиятли етакчилар томонидан бошқарилади, бу ҳисобдорлик, мувозанат ва умумий жавобгарликни таъминлайди.

Ва ниҳоят, оқсоқоллар/назоратчиларга мавқе жиҳатдан тенг қаралиши керак. Агар бизнинг 1 Тимўтий 5:17 бўйича талқинимиз тўғри бўлса, унда бу матнда оқсоқолларнинг бошқа-бошқа икки тури ҳақида гапирилмайди (баъзи давраларда улар таълим берувчи оқсоқоллар ва бошқарувчи оқсоқоллар сифатида танилган). Аксинча, назарда тутилган нарса, бошқалар каби кўп вақти бўлмаган ва шунинг учун фақатгина баъзилар “астойдил” ваъз қиладиган ва таълим берадиганлар ўртасидаги фарқ ёки унчалик кўп истеъдодга эга бўлмаган ва шунинг учун, бу соҳада кўпроқ инъомга эга бўлганларга кўпроқ имкон бериш учун камроқ ваъз айтган ва таълим берганлар ўртасидаги фарқдир. 1 Тимўтий 5:17даги фарқ формал эмас, функсионал (вазифавий) фарқдир.

Бенжамин Меркл

 Бенжамин Меркл Жануби-Шарқий Семинария (Вейк Форест, Шимолий Каролина) да Янги Аҳд ва Грек тили бўйича профессор.